Η ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ

                                

Ιωάννου Γ. Λότσιου Δρ.Θ., Δημοσιεύτηκε 11/6/2025 στη panorthodox synod

Εισαγωγή

Το οικολογικό ζήτημα αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις της σύγχρονης εποχής, με επιπτώσεις όχι μόνο περιβαλλοντικές, αλλά και κοινωνικές, ηθικές και πνευματικές. Στο πλαίσιο αυτό, οι θρησκευτικές παραδόσεις καλούνται να αρθρώσουν έναν ουσιαστικό λόγο που δεν περιορίζεται στη μεταφυσική, αλλά επεκτείνεται στην καθημερινή ζωή και τη στάση του ανθρώπου απέναντι στον φυσικό κόσμο. Σημαντική είναι η συμβολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο, ήδη από τα τέλη του 20ού αιώνα, έχει αναδειχθεί σε πρωτοπόρο θεσμό στον θρησκευτικό οικολογικό διάλογο. Με ηγέτη τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α΄, αποκαλούμενο και «Πράσινο Πατριάρχη», το Πατριαρχείο συνδύασε την ορθόδοξη θεολογία, την πνευματικότητα και την παράδοση της ασκητικής με την περιβαλλοντική ηθική, προτείνοντας έναν τρόπο ζωής που σέβεται και προστατεύει τη δημιουργία του Θεού. Ο λόγος του Πατριάρχη δεν περιορίζεται σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά συνοδεύεται από συγκεκριμένες δράσεις, συνέδρια, οικολογικές πρωτοβουλίες και συνεργασίες με διεθνείς οργανισμούς.

 

Το Οικολογικό Θεμέλιο

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ανέκαθεν αντιμετώπιζε τη φύση ως δημιουργία του Θεού, δηλαδή ως ένα γεγονός ιερής προέλευσης και σκοπού. Το ενδιαφέρον για την προστασία του περιβάλλοντος, ωστόσο, δεν αποτέλεσε πάντοτε έναν διακριτό άξονα ποιμαντικής και θεολογικής ευαισθησίας. Η ανάδειξη της οικολογίας ως θεολογικής πρόκλησης και ποιμαντικής προτεραιότητας υπήρξε, σε μεγάλο βαθμό, προϊόν της ιστορικής συγκυρίας του 20ού αιώνα και της θεολογικής επανερμηνείας του ανθρώπου ως «οικονόμου» της δημιουργίας. Στον πυρήνα της χριστιανικής θεολογίας βρίσκεται η πίστη στον Θεό ως Δημιουργό του κόσμου: «ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»[1]. Η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει όχι μόνο τη δημιουργία του σύμπαντος, αλλά και τον ρόλο του ανθρώπου ως διαχειριστή: «καὶ ἔλαβεν Κύριος ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον καὶ ἔθετο αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ … ἐργάζεσθαι αὐτὸν καὶ φυλάσσειν»[2] . Αυτή η εντολή καθορίζει μία ευθύνη που υπερβαίνει την κυριαρχία και μεταφράζεται σε φροντίδα, διατήρηση και σεβασμό. Η Καινή Διαθήκη, ενώ δεν επικεντρώνεται άμεσα σε οικολογικά θέματα, εμπεριέχει την αντίληψη ότι η δημιουργία συμμετέχει στο σχέδιο σωτηρίας: «ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ κτίσις ἐλευθερωθήσεται ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς φθορᾶς»[3]. Η σχέση ανθρώπου και φύσης διαποτίζεται από μια εσχατολογική προοπτική αποκατάστασης και συμφιλίωσης. Οι Πατέρες της Εκκλησίας[4] προσέδωσαν πνευματικό και ηθικό βάθος στη σχέση ανθρώπου και δημιουργίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ορθόδοξη ασκητική παράδοση, η λιτότητα, η εγκράτεια και η αποφυγή της υπερκατανάλωσης συνιστούν όχι μόνο πνευματικές αρετές, αλλά και οικολογικές στάσεις ζωής. Η αποσύνδεση της ευτυχίας από τη συσσώρευση υλικών αγαθών αποτελεί θεμέλιο μιας πνευματικής οικολογίας. Στην Ορθόδοξη θεολογία, η δημιουργία δεν είναι στατικό γεγονός, αλλά πορεία προς την τελείωση εν Χριστώ. Ο άνθρωπος, ως εικόνα του Θεού και μέρος της δημιουργίας, καλείται να συνεργήσει με τη θεία χάρη στην «καλλιέργεια» όχι μόνο της φύσης, αλλά και της ίδιας του της ύπαρξης. Αυτός ο δυναμικός χαρακτήρας της δημιουργίας προσδίδει στην περιβαλλοντική μέριμνα έναν εσχατολογικό ορίζοντα. Όπως σημειώνει η Ilina[5] (2022), η οικολογική κρίση, για το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι πρωτίστως πνευματική και ηθική κρίση. Η αδιαφορία για τη φύση ερμηνεύεται ως ρήξη σχέσης με τον Θεό και παραμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας ως «ιερέα» της δημιουργίας.

 

Η συμβολή του Οικουμενικού Πατριάρχη

Η συμβολή του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου Α΄ στην προώθηση της οικολογικής συνείδησης σε παγκόσμιο επίπεδο υπήρξε καθοριστική. Ο Πατριάρχης όχι μόνο ενσωμάτωσε το περιβαλλοντικό ήθος στην ορθόδοξη θεολογία και πνευματικότητα, αλλά και ανέδειξε τον ρόλο των θρησκειών στη διαμόρφωση οικολογικής συνείδησης. Από τις αρχές της Πατριαρχίας του το 1991, η οικολογική διάσταση κατέστη θεμελιώδης άξονας της ποιμαντικής του μέριμνας. Για τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, η περιβαλλοντική κρίση είναι πρωτίστως πνευματική. Η καταστροφή του φυσικού κόσμου μαρτυρεί την πτώση του ανθρώπου και την απομάκρυνσή του από το πρόσωπο του Δημιουργού. Η θεολογική του προσέγγιση ενσωματώνει έννοιες όπως μετάνοια, ευθύνη και λειτουργικότητα της δημιουργίας. Σε πολλές ομιλίες και παρεμβάσεις του, ο Πατριάρχης τονίζει πως κάθε προσβολή της φύσης είναι προσβολή της θείας εικόνας: «Η κακομεταχείριση της φύσεως είναι αμαρτία ενώπιον του Θεού». Όπως επισημαίνει ο ίδιος: «Η οικολογική κρίσις είναι συνέπεια της πνευματικής κρίσεως. Δεν αρκεί η επιστημονική ή τεχνική αντιμετώπισης των φαινομένων. Ο Πατριάρχης υιοθετεί μία θεολογική κοσμολογία που βλέπει τον άνθρωπο όχι ως κατακτητή αλλά ως «οικονόμο» και «ιερέα» της δημιουργίας, με αποστολή την αναφορά του κόσμου στον Δημιουργό. Ο Rossi τονίζει πως ο Πάπας Φραγκίσκος, με την Laudato si’ (2015), κατέστησε σαφές ότι η φροντίδα της "κοινής οικίας" δεν είναι μόνο ηθικό ζήτημα αλλά και θεολογικό καθήκον. Παράλληλα, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος προβάλλεται ως κεντρική φυσιογνωμία στην Ορθόδοξη Εκκλησία που προωθεί μια οικολογία της πίστης, βασισμένη στην ενότητα της δημιουργίας και της ανθρωπότητας. Το άρθρο υπογραμμίζει την κοινή γλώσσα και την οικολογική συνείδηση που έχει αναπτυχθεί μεταξύ των δύο ηγετών, ενισχύοντας τον διάλογο και την οικουμενική συνεργασία. Ο Rossi κάνει εκτενή αναφορά στη θεολογική και ηθική διάσταση της οικολογίας, καλώντας σε μια νέα μορφή πνευματικότητας που σέβεται τον κόσμο και εμπνέει δράση[6]. Η Moretti διερευνά το θέμα της οικολογίας ως πνευματικής πρόκλησης. Ξεκινά από την πατερική θεολογία, όπου η έννοια της «κοινωνίας των όντων» και η ενότητα της δημιουργίας θεωρούνται κεντρικά διδάγματα. Η μελέτη συνδέει αυτές τις παραδόσεις με το σύγχρονο μήνυμα του Πάπα Φραγκίσκου, ειδικά μέσα από την Laudato si’, όπου η οικολογία γίνεται κλήση για ηθική μεταστροφή, μετάνοια και ευθύνη. Η Moretti τονίζει πως η οικολογία δεν είναι μόνο περιβαλλοντικό ζήτημα, αλλά και πνευματικό κάλεσμα σε αλλαγή τρόπου ζωής και θεώρησης του κόσμου[7].

Επιστήμη και Οικολογική Ηθική

Ένα χαρακτηριστικό της προσέγγισης του Πατριάρχη είναι ο ανοικτός και εποικοδομητικός διάλογος με την επιστήμη. Στα οικολογικά συνέδρια προσκαλούνται περιβαλλοντολόγοι, βιολόγοι, φυσικοί, οικονομολόγοι, θεολόγοι, φιλόσοφοι και πολιτικοί, με στόχο τη διεπιστημονική κατανόηση του προβλήματος. Η επιστημονική γνώση δεν αντιμετωπίζεται ως αντίπαλος της θεολογίας, αλλά ως σύμμαχος στην προστασία του φυσικού κόσμου.[8] Παράλληλα, ο Πατριάρχης αναπτύσσει μία περιβαλλοντική ηθική που βασίζεται στην έννοια της ευθύνης, της εγκράτειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η καταστροφή του περιβάλλοντος συνδέεται άμεσα με την καταπίεση των φτωχών, την απληστία και την ηθική παρακμή. Όπως τονίζει ο ίδιος:

«Ὁ ἀγών διά τά δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι δυνατόν νά ἀγνοήσῃ τό γεγονός ὅτι αὐτά ἀπειλοῦνται ὑπό τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς, ὑπό τῆς ἐλλείψεως ποσίμου ὕδατος, εὐφόρου ἐδάφους καί καθαρᾶς ἀτμοσφαίρας, καί γενικώτερον ὑπό τῆς «περιβαλλοντικῆς ὑποβαθμίσεως». Αἱ ἐπιπτώσεις τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως ὀφείλουν νά ἀντιμετωπίζωνται ἐξόχως εἰς τό ἐπίπεδον τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι αὐτονόητον ὅτι αὐτά, εἰς ὅλας των τάς πτυχάς καί διαστάσεις, ἀποτελοῦν ἀδιάσπαστον ἑνότητα καί ὅτι ἡ προστασία των εἶναι ἀδιαίρετος»[9].

Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει αναγνωριστεί διεθνώς για την οικολογική του δράση. Ο Τύπος και η διεθνής κοινότητα τον έχουν χαρακτηρίσει «Green Patriarch», ενώ του έχουν απονεμηθεί πολλά βραβεία Η φωνή του Πατριάρχη ηχεί σε όλα τα μεγάλα περιβαλλοντικά φόρα, αποδεικνύοντας ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ πνευματικότητας και παγκόσμιας οικολογικής ευθύνης.

 

Η Ασκητική Διάσταση της Ορθόδοξης Οικολογίας

Η οικολογική σκέψη του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου δεν είναι απλώς μια επιμέρους θεματική της ποιμαντικής του δράσης, αλλά ριζώνει βαθιά στην πνευματική και ασκητική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας[10]. Το περιβάλλον, η φύση, η ύλη δεν θεωρούνται ουδέτερες πραγματικότητες, αλλά φορείς του Θείου, μέρος της θείας Οικονομίας. O Πατριάρχης ενσωματώνει τη λειτουργική, μυστική και ασκητική διάσταση της Ορθοδοξίας στο οικολογικό του όραμα[11]. Η Ορθόδοξη θεολογία βλέπει την δημιουργία όχι ως ένα υλικό που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, αλλά ως μυστήριο που του αποκαλύπτεται μέσα από τη λειτουργική ζωή[12]. Η λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας, ειδικά μέσω των ακολουθιών, των ευχών και των ύμνων, αναγνωρίζει τον κόσμο ως δωρεά του Θεού, ο οποίος ευλογεί, αγιάζει και προσφέρει τη φύση στον άνθρωπο ως χώρο κοινωνίας μαζί Του.:

«Ἀπαιτεῖται συνεχής ἐγρήγορσις, κατάρτισις καί διδασκαλία, ὥστε νά γίνεται σαφής ἡ σχέσις τῆς σημερινῆς οἰκολογικῆς κρίσεως μέ τά ἀνθρώπινα πάθη τῆς πλεονεξίας, τῆς ἀπληστίας, τοῦ ἐγωϊσμοῦ, τῆς ἁρπακτικῆς διαθέσεως, τῶν ὁποίων παθῶν ἀποτέλεσμα καί καρπός εἶναι ἡ βιουμένη περιβαλλοντική κρίσις. Ἀποτελεῖ, ὡς ἐκ τούτου, μονόδρομον ἡ ἐπιστροφή εἰς τό ἀρχικόν κάλλος τῆς τάξεως καί τῆς οἰκονομίας, τῆς ἐγκρατείας καί τῆς ἀσκήσεως, τά ὁποῖα καί δύνανται νά ὁδηγήσουν εἰς τήν σώφρονα διαχείρισιν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Ἰδιαιτέρως, ἡ ἀπληστία διά τήν ἱκανοποίησιν τῶν ὑλικῶν ἀναγκῶν ὁδηγεῖ μετά βεβαιότητος εἰς τήν πνευματικήν πτώχευσιν τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία συνεπάγεται τήν καταστροφήν τοῦ περιβάλ-λοντος: «Αἱ ρίζαι τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως εἶναι πνευματικαί καί ἠθικαί, ἐνδιάθετοι εἰς τήν καρδίαν ἑκάστου ἀνθρώπου», ἐπεσήμανεν ἡ εἰρημένη Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀπευθυνομένη εἰς τόν σύγχρονον κόσμον, «ὁ δέ πόθος τῆς συνεχοῦς αὐξήσεως τῆς εὐημερίας καί ἡ ἄμετρος κατανάλωσις ἀναποφεύκτως ὁδηγοῦν εἰς τήν δυσανάλογον χρῆσιν καί τήν ἐξάντλησιν τῶν φυσικῶν πόρων» (Βλ. ἀπόφασιν ἐπί τοῦ κειμένου «Ἀποστολή τῆς Ἐκκλησίας»)»[13].

Στην παράδοση των Πατέρων, η λειτουργία δεν είναι μόνο λατρεία, αλλά και οικολογική συνείδηση: ο ιερέας λειτουργεί όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά εκπροσωπεί τη φύση μπροστά στον Δημιουργό, προσφέροντας «τα Σά εκ των Σών». Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος αναδεικνύει την ασκητική ζωή ως την αυθεντική οδό προς μια οικολογική συνείδηση. Η εγκράτεια, η νηστεία, η λιτότητα, η αίσθηση της αυτάρκειας και του μέτρου αποτελούν πνευματικές αρετές με άμεσες οικολογικές συνέπειες. Στην παράδοση του μοναχισμού – ιδίως στο Άγιον Όρος βλέπουμε την πρακτική εφαρμογή αυτών των αρχών: χρήση ήπιων μέσων παραγωγής, σεβασμός στους φυσικούς πόρους, συνύπαρξη με τη φύση χωρίς κυριαρχία. Ο Πατριάρχης επανειλημμένα τονίζει:

«Η ασκητική στάση ζωής δεν είναι μόνο πνευματική άσκηση· είναι τρόπος οικολογικής υπευθυνότητος».[14]

Έτσι, η Ορθόδοξη ασκητική παράδοση, που συχνά θεωρείται εσωστρεφής ή «ουράνια», αποδεικνύεται κατεξοχήν γήινη, με σαφείς συνέπειες στην καθημερινή πρακτική διαχείριση των πόρων. Μία άλλη πτυχή της πνευματικής προσέγγισης του Πατριάρχη Βαρθολομαίου είναι η ανάδειξη της καλλονής της δημιουργίας. Ο κόσμος δεν είναι απλώς χρήσιμος ή λειτουργικός – είναι όμορφος, αντανακλά το κάλλος του Δημιουργού. Ο Πατριάρχης επαναφέρει στο προσκήνιο την αισθητική ευαισθησία ως στοιχείο πνευματικής οικολογίας. Η ασχήμια, η καταστροφή, η μόλυνση δεν είναι μόνο αισθητικά ενοχλητικές – είναι αντιθεολογικές:

 «Ὁ συνδυασμός περιβαλλοντικῶν καί κοινωνικῶν δράσεων ἀποτελεῖ ἐλπίδα διά τό μέλλον, ἐφ᾿ ὅσον μόνον τότε ὑπάρχει βιώσιμος ἀνάπτυξις καί πρόοδος, ὅταν μεριμνῶμεν συγχρόνως διά τήν ἀκεραιότητα τῆς δημιουργίας καί τήν προστασίαν τῆς ἀξιοπρεπείας καί τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου.»[15].

Ο λόγος του αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα όταν υπογραμμίζει ότι η αισθητική αλλοτρίωση της φύσης (π.χ. αποψίλωση δασών, υποβάθμιση τοπίου) είναι ηθική και πνευματική κρίση. Μέσα από την καθιέρωση της 1ης Σεπτεμβρίου ως ημέρας προσευχής για τη δημιουργία, ο Πατριάρχης θεσμοθέτησε τη λειτουργική συνείδηση του οικολογικού ήθους. Η προσευχή δεν είναι ιδιωτική πνευματική πράξη, αλλά κοινή στάση μετανοίας και ευχαριστίας για τη φύση. Η προσευχή για την κτίση περιλαμβάνει: την ευχαριστία για τα αγαθά της δημιουργίας, τη δέηση για την αποκατάσταση των πληγών της φύσης, την προτροπή για υπεύθυνη δράση. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τα πατριαρχικά μηνύματα της 1ης Σεπτεμβρίου, τα οποία εκδίδονται ετησίως, αποτελούν ιεραποστολικά κείμενα, που διαχέουν τη χριστιανική φωνή μέσα στο παγκόσμιο περιβαλλοντικό διάλογο.

 

Ο Διαθρησκειακός και Οικουμενικός Διάλογος για το Περιβάλλον

Η οικολογική δράση του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου έχει έντονα οικουμενική και διαθρησκειακή διάσταση. Η κρίση του περιβάλλοντος υπερβαίνει εθνικά και δογματικά όρια, και ο Πατριάρχης έχει κατανοήσει ότι η αντιμετώπισή της απαιτεί συνεργασία μεταξύ Εκκλησιών, Θρησκειών και διεθνών φορέων. Η συνεργασία μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στον τομέα της οικολογίας έχει λάβει συμβολικό και πρακτικό χαρακτήρα. Η κοινή δήλωση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου και του Πάπα Φραγκίσκου[16] με τίτλο "Κοινή Φροντίδα για την Δημιουργία" (Joint Message for the World Day of Prayer for Creation) (1 Σεπτεμβρίου 2017)[17], αποτελεί σταθμό στην προσέγγιση των δύο Εκκλησιών γύρω από τη θεολογική σημασία της δημιουργίας:

«Αἱ συνέπειαι αὐτῆς τῆς διαφορετικῆς θεωρήσεως τοῦ κόσμου εἶναι τραγικαί καί μόνιμοι. Τό ἀνθρώπινον καί τό φυσικόν περιβάλλον ὑποβαθμίζονται ἐκ παραλλήλου. Ἐν τῇ πράξει, ἡ ἐπιδείνωσις τῆς καταστάσεως τοῦ πλανήτου ἐπηρεάζει τούς πλέον εὐαλώτους κατοίκους αὐτοῦ. Τά ἀποτελέσματα τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς ἐγγίζουν πρῶτον καί πρωτίστως αὐτούς, οἱ ὁποῖοι ζοῦν ἐν πτωχείᾳ ἁπανταχοῦ τῆς γῆς. Ἡ ὑποχρέωσίς μας νά χρησιμοποιῶμεν τά ἀγαθά τῆς γῆς ὑπευθύνως ἐμπερικλείει τήν ἀναγνώρισιν καί τόν σεβασμόν τῶν ἀνθρώπων καί ὅλων τῶν ἐμβίων ὄντων. Ἡ ἐπείγουσα ἔκκλησις καί πρόκλησις νά μεριμνῶμεν διά τήν κτίσιν, ἀποτελεῖ πρόσκλησιν πρός ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπότητα νά ἐργάζηται πρός τήν κατεύθυνσιν μιᾶς βιωσίμου καί ὁλικῆς ἀναπτύξεως».

 Η συνάντηση αυτή εκφράζει: κοινό ποιμαντικό ενδιαφέρον για την πνευματική διάσταση της οικολογικής κρίσης, έμφαση στην ανάγκη μετάνοιας για τις οικολογικές αμαρτίες της ανθρωπότητας, προώθηση βιώσιμων πρακτικών ζωής από τις χριστιανικές κοινότητες. «Δεν μπορούμε να αδιαφορούμε για το τι αφήνουμε στις μελλοντικές γενεές», γράφουν από κοινού οι δύο Προκαθήμενοι[18]. Ο Πατριάρχης έχει διοργανώσει ή συμμετάσχει σε δέκα διεθνή οικολογικά συνέδρια από το 1995 έως το 2018, με συμμετοχή ειδικών από τον χώρο της οικολογίας, της θεολογίας και της πολιτικής. Ορισμένα από τα συνέδρια αυτά πραγματοποιήθηκαν σε ποτάμια και θάλασσες που κινδυνεύουν (π.χ. Δούναβης, Πάτμος, Αμαζόνιος, Αρκτική), προκειμένου να συνδυαστεί ο επιστημονικός λόγος με την πνευματική εμπειρία. Η σύνδεση της οικολογίας με τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτέλεσε βασικό άξονα αυτών των διαλόγων. Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει επανειλημμένα επισημάνει την ανάγκη για διαθρησκειακή προσέγγιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, προβάλλοντας τη θεολογική βάση της οικολογίας σε κάθε θρησκευτική παράδοση. Αναγνωρίζεται έτσι μια οικουμενική πνευματική βάση για την οικολογική ευθύνη. Η παρουσία του Πατριάρχη σε φόρα των Ηνωμένων Εθνών, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στην UNESCO κατέστησε τον ίδιο διεθνή ηθική αυθεντία στον τομέα της περιβαλλοντικής ηθικής. Έχει προσκληθεί να μιλήσει ενώπιον αρχηγών κρατών και επιστημονικών κοινοτήτων, δίνοντας έμφαση: στον πνευματικό χαρακτήρα της οικολογικής κρίσης, στην ευθύνη των ανεπτυγμένων χωρών για την κλιματική αλλαγή, στην ανάγκη δίκαιης κατανομής των φυσικών πόρων. Η παρέμβασή του σε συνόδους κορυφής, όπως το COP21 στο Παρίσι (2015), υπήρξε καθοριστική για την ενσωμάτωση των θρησκευτικών αξιών στη συζήτηση για την κλιματική πολιτική. «Η περιβαλλοντική κρίση δεν είναι μόνον τεχνική. Είναι ανθρωπολογική και πνευματική», έχει τονίσει σε πολλές διεθνείς ομιλίες του.[19]

Οικολογική Διδασκαλία του Οικουμενικού Πατριάρχη 

Η οικολογική θεολογία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου δεν παραμένει σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά μεταφράζεται σε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες, δράσεις και θεσμικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στην καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης τόσο εντός της Ορθοδόξου Εκκλησίας όσο και στην ευρύτερη παγκόσμια κοινότητα.[20] Μια από τις βασικές μορφές δράσης του Πατριαρχείου υπήρξαν τα οικολογικά συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν από το 1995 και εξής, με τη συμμετοχή θεολόγων, περιβαλλοντολόγων, πολιτικών και δημοσιογράφων. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο καθιέρωσε από το 1989 την 1η Σεπτεμβρίου, ως Ημέρα Προσευχής για τη Δημιουργία. Η πρωτοβουλία αυτή υιοθετήθηκε αργότερα και από: Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία (από τον Πάπα Φραγκίσκο), διάφορες προτεσταντικές και αγγλικανικές κοινότητες. Η ημέρα αυτή εμπνέει το Κίνημα της Εποχής της Δημιουργίας (Season of Creation), που διαρκεί από 1 Σεπτεμβρίου έως 4 Οκτωβρίου (εορτή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης). Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει αναλάβει προσπάθειες για την ενημέρωση και εκπαίδευση των ιερέων, θεολόγων και λαϊκών πάνω σε θέματα περιβάλλοντος. Ενδεικτικά: Εκδόσεις και μεταφράσεις του λόγου του Πατριάρχη σε πολλές γλώσσες. Σεμινάρια και θερινά σχολεία για Ορθόδοξους κληρικούς. Εισαγωγή οικολογικών μαθημάτων σε θεολογικές σχολές. Υποστήριξη ενοριών για τη μείωση απορριμμάτων και την προώθηση πράσινων πρακτικών. Ανά την Ορθόδοξη Οικουμένη, πολλές μητροπόλεις και κοινότητες έχουν υιοθετήσει τις κατευθύνσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου: Οικολογικά μοναστήρια (π.χ. μονές στο Άγιον Όρος με χρήση ηλιακής ενέργειας). Εκκλησιαστικοί βιολογικοί κήποι και μελίσσια. Καμπάνιες ενημέρωσης νέων και μαθητών. Προστασία ποταμών, δασών, ακτών. Παρά τη θετική απήχηση, ο οικολογικός λόγος του Πατριάρχη έχει αντιμετωπίσει: Κριτική από κύκλους που θεωρούν την Ορθόδοξη Παράδοση απολιθωμένη ή αδιάφορη για τον κόσμο. Αδιαφορία από ορισμένους πολιτικούς και κρατικούς φορείς. Την τεράστια πρόκληση της μετατροπής των λόγων σε μαζική οικολογική συνείδηση και πολιτική δράση. Ο Πατριάρχης όμως εμμένει ότι η Εκκλησία οφείλει να είναι προφητική, ακόμη κι όταν δεν εισακούεται, και να διατηρεί τη φλόγα της οικολογικής μετάνοιας αναμμένη. Η πορεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου υπό την ηγεσία του Πατριάρχη Βαρθολομαίου χαρακτηρίζεται από έναν έντονο διαθρησκειακό και διαχριστιανικό διάλογο με στόχο την ευαισθητοποίηση και τη συνεργασία για την προστασία της Δημιουργίας. Το κεφάλαιο αυτό εστιάζει στις πρωτοβουλίες και τις δράσεις που προωθούν τη συνύπαρξη και τον κοινό αγώνα των θρησκειών και των Εκκλησιών απέναντι στην οικολογική κρίση. Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος προσεγγίζει το περιβάλλον ως κοινή κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας, ξεπερνώντας τα όρια των θρησκευτικών διαφορών. Η θεολογική του θέση στηρίζεται στην αρχή της αγάπης προς τον Θεό Δημιουργό και τη Δημιουργία Του, η οποία αποτελεί κοινό θεμέλιο για όλες τις μεγάλες θρησκείες. Με αυτό το σκεπτικό, προωθεί τη συνεργασία όχι μόνο μεταξύ των χριστιανικών δογμάτων αλλά και μεταξύ των μεγάλων θρησκειών του κόσμου. Ο Πατριάρχης έχει αναπτύξει στενές σχέσεις με ηγέτες μουσουλμανικών και εβραϊκών κοινοτήτων, προωθώντας κοινές δράσεις όπως: Εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης για την κλιματική αλλαγή. Προγράμματα ανταλλαγής καλών πρακτικών στην προστασία του νερού και των φυσικών πόρων. Η ορθόδοξη θεολογία του Οικουμενικού Πατριαρχείου προσφέρει μια βαθιά πνευματική και ηθική θεώρηση της οικολογίας, η οποία εμπλουτίζει τον διάλογο: Η έννοια της συμμετοχής στη θεία Δημιουργία ως κλήση για σεβασμό και φροντίδα. Η χρήση της θείας Λειτουργίας ως προτύπου αρμονίας μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Η διδασκαλία της μετάνοιας και της ασκητικότητας ως οικολογικής πρακτικής. Παρά τις σημαντικές προόδους, η διαθρησκειακή συνεργασία αντιμετωπίζει προκλήσεις: Πολιτισμικές και θεολογικές διαφορές που απαιτούν διαρκή διάλογο και σεβασμό. Αντιμετώπιση της απογοήτευσης από την αργή πρόοδο της κοινωνίας σε οικολογικά ζητήματα. Αναζήτηση κοινών γλωσσών και στόχων χωρίς να θυσιάζονται οι ιδιαιτερότητες κάθε θρησκείας. Ωστόσο, η ηγεσία του Οικουμενικού Πατριάρχη δίνει ελπίδα και δύναμη, καθώς ο οικολογικός διάλογος αποτελεί μια ζωντανή κοινότητα συνεργασίας που μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην οικολογική αφύπνιση του πλανήτη.

 

Επίλογος

Η οικολογική προσέγγιση του Οικουμενικού Πατριαρχείου συνιστά μια ολοκληρωμένη θεολογική, ηθική και ποιμαντική στάση, η οποία ενώνει τη βαθιά ορθόδοξη πνευματικότητα με τη σύγχρονη ανάγκη για βιώσιμη διαχείριση της δημιουργίας. Μέσω της καθοδήγησης του Πατριάρχη Βαρθολομαίου και της δράσης του Πατριαρχείου, η Ορθόδοξη Εκκλησία προσφέρει μια μοναδική φωνή στον παγκόσμιο διάλογο για το περιβάλλον, που υπερβαίνει τη στενή περιβαλλοντική επιστήμη και αγγίζει τις ρίζες της ανθρώπινης ύπαρξης και της σχέσης μας με τον Θεό. Η οικολογική κρίση αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα που συνδέει τη θεολογική αντίληψη της δημιουργίας, την ηθική ευθύνη και την καθημερινή πράξη. Η προστασία του περιβάλλοντος γίνεται έτσι μια πνευματική αποστολή, που ενισχύει το αίσθημα της κοινότητας και την αγάπη για όλο το σύμπαν. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με το όραμα και τις πρωτοβουλίες του, ενθαρρύνει τους πιστούς και τους ανθρώπους καλής θέλησης να αναλάβουν δράση και να ζήσουν με σεβασμό και ευθύνη προς το περιβάλλον, ανταποκρινόμενο στις σύγχρονες προκλήσεις με ρίζες στην αρχαία σοφία της ορθόδοξης παράδοσης.

 

Υποσημειώσεις

---

[1] Γεν. 1:1.

[2] Γεν. 2:15.

[3] Ρωμ. 8:21.

[4]  L. Cavallera, "La teologia della creazione secondo San Giovanni Crisostomo: un approccio ecologico", in Rivista di Teologia Ortodoss,a 10 ((2018), pp.45-60. S. Toma, "San Giovanni Crisostomo e la teologia dell’ambiente: un dialogo tra antico e moderno", in Annali di Teologia Patristica, 8  (2019), pp.77-89. A. Andreotti,  "La tutela dell'ambiente nella dottrina sociale della Chiesa", in  Stato e Chiese 9 (2023).

[5]Halyna Ilina, ‘’Environmental philosophy of ecumenical patriarch bartholomew I’’, in    Sophia. Human and Religious Studies Bulletin, 19 (2022), pp. 55-58.

[6] Marco. Rossi, “La svolta ecologica nella teologia contemporanea: Papa Francesco e il Patriarca Bartolomeo”, in Rivista Teologica Italiana, 78(2021), pp. 145-162. Bianchi, Laura,
“Ecologia integrale e dialogo ecumenico: il messaggio di Laudato si’ e la posizione del Patriarca Ecumenico”, Studi Ecumenici, 14(2029), 2020, pp. 75-92.

[7] Moretti, Serena, “L’ecologia come sfida spirituale: prospettive dalla tradizione patristica a Papa Francesco”, in Quaderni di Teologia Contemporanea, 2019, pp. 50-68.

[8] Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος, του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου δια την Παγκόσμιον Ημέραν Περιβάλλοντος (5.6.2008)», Περιοδικό Εκκλησία 85 (2008) 405c

[9] Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου για την ημέρα προσευχής υπέρ της Προστασίας του Φυσικού Περιβάλλοντος (1 Σεπτεμβρίου 2023), https://ec-patr.org/%ce%bc%ce%ae%ce%bd%cf%85%ce%bc%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1-%ce%b8-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b1%ce%b3%ce%b9%cf%8c%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%bf%cf-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%85%ce%bc-6/

[10] Bartholomew I, Ecumenical Patriarch. “Our Planet and Its Future: The Ecological Vision of the Orthodox Church”, Michael J. Angold, et al. (eds.) The Ecological Patriarch: Bartholomew I and Environmentalism in the Eastern Orthodox Church. V. Bruce, “The Green Patriarch: Bartholomew I and the Ecological Vision of the Orthodox Church”, in Journal of Religion and Ecology, 14, 2 (2020), pp. 123–147.

[11] Gregory Papanikos, “Orthodoxy and the Environment: A Historical and Theological Perspective”, in Ecumenical Review, 69(2017), pp. 276–290. N. Tsagarakis, “Ecological Ethics in the Teachings of the Ecumenical Patriarch”, in International Journal of Orthodox Theology, 5 (2018), pp. 45–62.

[12] M. Christou, “Bartholomew I and the Orthodox Response to Global Environmental Crisis,” Theological Studies, 80 (2019), pp. 835–856. Sotiriou, T. (2018). Bartolomeo I e la missione eco-teologica: l’Ortodossia di fronte alla crisi ambientale. Rivista di Studi Ortodossi, 12(1), 77-95.  Carlo Tilche e Francesca Nociti, "Laudato sì: la bellezza della visione di Papa Francesco," Aggiornamenti Social,i 69, 3 (2019), p. 310. Bartolomeo I, Patriarca Ecumenico, discorso, Vatican News, accesso 11 giugno 2025, https://www.vaticannews.va/it/chiesa/news/2023-05/bartolomeo-uomini-rispettino-pianeta-dono-dio-bene-figli.html.

[13] Μήνυμα της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού μας Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, δια την Εορτή της Ινδίκτου 2016, https://www.iak.gr/index.php/logoi-omilies-arthra/egkyklioi-oikoumenikoy-patriarxou/8733-minyma-tis-a-th-p-tou-oikoumenikoy-mas-patriarxou-k-k-vartholomaiou-dia-tin-eorti-tis-indiktou-2016

[14] Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου για την ημέρα προσευχής υπέρ της Προστασίας του Φυσικού Περιβάλλοντος (1 Σεπτεμβρίου 2024) https://ec-patr.org/%ce%bc%ce%ae%ce%bd%cf%85%ce%bc%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1-%ce%b8-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b1%ce%b3%ce%b9%cf%8c%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%bf%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%85%ce%bc-7/

[15] Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου για την ημέρα προσευχής υπέρ της Προστασίας του Φυσικού Περιβάλλοντος (1 Σεπτεμβρίου 2023) https://ec-patr.org/%ce%bc%ce%ae%ce%bd%cf%85%ce%bc%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1-%ce%b8-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b1%ce%b3%ce%b9%cf%8c%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%bf%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%85%ce%bc-6

[16]Πρβλ. Lo Cascio, M. "Ecologia integrale e responsabilità sociale nella teologia di Papa Francesco" , in Teologia e Società, 35 2 (2020), pp.123-142. Conti, Alessandro, “Dalla dottrina sociale alla teologia della creazione: contributi patristici e contemporanei”, ινLa Civiltà Cattolica, 173, (2022), pp. 34-50.  Ferrari, Giulia

[17] Κοινό Μήνυμα Πάπα Φραγκίσκου και Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου για την Παγκόσμια Ημέρα προσευχών για την προστασία της Δημιουργίας, https://ec-patr.org/koino-minyma-papa-fragkiskoy-kai-oikoymenikoy-patriarchi-vartholomaioy/.

[18] Morariu, I.-M. (2020). Ecology – Main Concern for the Christian space of the 21st Century? Catholic and Orthodox Perspectives’’, in Journal for The Study of Religions and Ideologies, 19(2020), pp.124–135. K. Leśniewski, ‘’ Inspirujący wpływ patriarchy Bartłomieja I na encyklikę Laudato Si. 63(1016), Shelvey, B. (n.d.), Christian Thought in the Age of Ecology: Historical Roots of a Religious Crisis. https://doi.org/10.25071/0848-1563.39313.

[19] Blanco-Sarto, P. (2022). (Um)welt-Ethos. Creation, ecology and environment in ecumenical perspective. Studia Oecumenica. Asproulis, N. (2024). (Safe) Water as the Condition for Sustainable Development in Light of the Climate Crisis: An Eastern Orthodox Reflection. Religions, 15(11), 1326.

[20] Bartholomew, A. of C. and E. P. (n.d.). The Gift of Environment: Divine Response and Human Responsibility. https://doi.org/10.1080/13527250701383836. Zelensky, E. K. (2012). Nature as Living Icon: Ecological Ethos of Eastern Orthodoxy. 2012(1), 11. https://doi.org/10.5339/RELS.2012.ENVIRONMENT.11