ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΙΡΕΤΙΚΗ ΑΠΟΚΛΙΣΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ;

 Ιωάννης Λότσιος Δρ.Θ. post Doc

Η συνάντηση Πάπα και Πατριάρχη στη Νίκαια

Η συνάντηση του Πάπα με τον Οικουμενικό Πατριάρχη στη Νίκαια, ιστορικό γεγονός και έχει βάθος θεολογικό, εκκλησιολογικό και συμβολικό. Και πέρα από την πολιτική πλευρά, δείχνει μια προσπάθεια να ξαναρχίσει ο διάλογος Ανατολής και Δύσης μέσα στο μακραίωνο πλαίσιο της Εκκλησίας. Η Νίκαια δεν επιλέχθηκε τυχαία, θυμίζει, σαφώς, τη σημασία των Οικουμενικών Συνόδων για την καθιέρωση της πίστης και της ενότητας. Εκεί, τον 4ο αιώνα, οι Πατέρες έβαλαν συνοδικά και ομολογιακά τα θεμέλια απέναντι σε αιρέσεις και αυτό συνεχίζει να επηρεάζει την πατερική και συνοδική παράδοση που καθοδηγεί και σήμερα τις πρωτοβουλίες. Η συνάντηση δείχνει ότι ο διάλογος και η μαρτυρική παρουσία της Εκκλησίας στον κόσμο δεν είναι καινούργιο εύρημα, αλλά συνέχεια του πατερικού πνεύματος. Όπως οι Πατέρες της Εκκλησίας συζητούσαν με αιρετικούς και αλλοθρήσκους για να υπερασπιστούν την αλήθεια της πίστεως, έτσι και τώρα η Εκκλησία αναζητά τον διάλογο ως τρόπο ομολογίας και ενότητας, πάντα όμως μέσα στη συνοδική τάξη και την αμετάβλητη διδασκαλία της πίστης. Η επιλογή της Νικαίας, λοιπόν, δεν είναι απλώς γεωγραφική συγκυρία, είναι υπενθύμιση της ιστορικής και θεολογικής μνήμης της Εκκλησίας, ότι η ενότητα και η αλήθεια χτίζονται μέσω συνοδικών και διαλογικών διαδικασιών, με ομολογιακό και ποιμαντικό πνεύμα. Η συνάντηση Πάπα και Πατριάρχη στη Νίκαια είναι, επομένως, όχι μόνο ένα οικουμενικό γεγονός αλλά και μια υπενθύμιση της αδιάλειπτης μαρτυρίας της Εκκλησίας διά των αιώνων. Ενσωματώνει την ιδέα ότι ο διάλογος, όταν γίνεται εντός της συνοδικής και πατερικής παράδοσης, είναι έκφραση εκκλησιαστικής ευθύνης και συνέχεια της απολογητικής και ομολογιακής δράσης της Εκκλησίας.

Η ​‍​‌Συνέχεια της Πατερικής Παραδόσεως

Η συμμετοχή της Εκκλησίας στον σύγχρονο εκκλησιολογικό διάλογο δεν είναι καμιά επανάσταση, ούτε απόκλιση από την πατερική παράδοση, αλλά είναι μάλλον συνέχεια μιας μακραίωνης πρακτικής που βλέπουμε να λειτουργεί ήδη από τους πρώτους αιώνες. Οι Πατέρες τα Εκκλησίας δεν αντιλαμβάνονταν τον διάλογο ως σημάδι διδασκαλικής αδυναμίας ή σαν κάποιου είδους σχετικισμό, αλλά ως πράξη ομολογιακής ευθύνης και ποιμαντικής μέριμνας. Ο Άγιος Ιουστίνος ὁ Φιλόσοφος, για παράδειγμα, συζήτησε θεολογικά με τον Ιουδαίο Τρύφωνα και χρησιμοποίησε φιλοσοφικές κατηγορίες για να παρουσιάσει απολογητικά την χριστιανική αλήθεια. Ο Μέγας Αθανάσιος και ο Μέγας Βασίλειος, συμμετείχαν σε έντονο διάλογο και αντιπαράθεση με Αρειανούς και ημιαρειανούς, επιδιώκοντας να ξεκαθαρίσουν δογματικά τα ζητήματα και να διαφυλάξουν την εκκλησιαστική ενότητα. Ο Άγιος Μάξιμος ὁ Ομολογητής συμμετείχε σε δημόσιους θεολογικούς διαλόγους με τους Μονοθελήτες, χωρίς να κάνει παραχωρήσεις στην ορθόδοξη διδασκαλία, ούτε στο ελάχιστο. Η εμπειρία των Οικουμενικών Συνόδων δείχνει ότι ο θεολογικός διάλογος σχεδόν πάντα προηγείται της συνοδικής κρίσεως και προετοιμάζει τη διατύπωση της δογματικής αλήθειας. Άρα, με αυτή την οπτική, ο σημερινός εκκλησιολογικός διάλογος, ιδίως ανάμεσα σε Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς, δεν στοχεύει σε έναν συμβιβασμό για χάρη του συμβιβασμού, αλλά στην θεολογική αποσαφήνιση των διαφορών, υπό το φως της κοινής πατερικής παραδόσεως της πρώτης ​‍​‌‍​‍‌χιλιετίας.

Οικονομία​‍​‌‍​και Δογματική Ακεραιότητα

Η ορθόδοξη εκκλησιολογία, για να το πούμε απλά, ξεχωρίζει καθαρά την αμετάβλητη δογματική αλήθεια από τους τρόπους με τους οποίους την προσεγγίζει και την εκφράζει ποιμαντικά ή μάλλον, με ποιμαντική λογική. Αυτή η διάκριση στηρίζεται στην πατερική έννοια της οικονομίας, που δεν είναι αλλοίωση της πίστεως, αλλά μια πρακτική εφαρμογή της αλήθειας για την οικοδομή για τη σωτηρία του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό οι Ιεροί Κανόνες δεν είναι άκαμπτοι νόμοι αποκομμένοι από το πνεύμα της αγάπης και της διάκρισης. Όπως παρατηρεί ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, οι Κανόνες θεσπίστηκαν «πρὸς θεραπείαν τῶν ψυχῶν» και όχι ως αυστηροί νομικοί μηχανισμοί. Συνεπώς, η συμμετοχή προκαθημένων της Εκκλησίας σε διαχριστιανικούς ή διαθρησκειακούς διαλόγους δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι εκτρέπονται δογματικά ή ότι παραβιάζουν την κανονική τάξη. Ο διάλογος δεν ταυτίζεται με την εκκλησιαστική κοινωνία, ούτε αυτόματα σημαίνει αναγνώριση ισοτιμίας εκκλησιολογικής. Κατά την πατερική και κανονική παράδοση, για να χαρακτηριστεί ένας Πατριάρχης ως αιρετικός χρειάζεται σαφής, δημόσια και επίμονη διδασκαλία δογματικής πλάνης που να έχει εξεταστεί συνοδικά. Χωρίς τέτοια προϋπόθεση, δεν υπάρχει θεολογική βάση για κατηγορία αιρέσεως εξαιτίας συμμετοχής σε ​‍​‌‍​‍‌διάλογο.

Κριτική των Σύγχρονων Αντι-οικουμενικων θέσεων

Ο σύγχρονος αντιοικουμενισμός δεν συνιστά ενιαίο θεολογικό ρεύμα, αλλά σύνολο ετερόκλητων στάσεων. Ιδιαίτερη επιρροή ασκεί το κείμενο που αποδίδεται στον π. Ἰουστίνο Πόποβιτς, στο οποίο ο οικουμενισμός χαρακτηρίζεται ως «παναίρεσις». Η γενικευτική αυτή χρήση του όρου παρουσιάζει σοβαρή θεολογική προβληματικότητα, διότι δεν διακρίνει μεταξύ θεολογικού διαλόγου, εκκλησιολογικού συγκρητισμού και θρησκευτικού σχετικισμού, διάκριση που είναι ουσιώδης στην πατερική θεολογία. Παράλληλα, αποτειχιστικά κείμενα που επικαλούνται τον ΙΕ΄ Κανόνα της Πρωτοδευτέρας Συνόδου, συχνά ταυτίζουν εσφαλμένα τον διάλογο με την αίρεση. Ωστόσο, ο εν λόγω Κανόνας αναφέρεται ρητώς σε δημόσια κηρυττόμενη αίρεση και όχι σε θεολογικό διάλογο ή ποιμαντικές πρωτοβουλίες. Η αδιάκριτη χρήση όρων όπως «προδοσία» ή «αποστασία» χωρίς συνοδική κρίση έρχεται σε αντίθεση με το πατερικό ήθος. Ο Άγιος Μάξιμος ὁ Ομολογητής, παρά τη σφοδρή αντίθεσή του στον Μονοθελητισμό, θεμελίωσε την ομολογία του σε θεολογική επιχειρηματολογία και όχι σε καταγγελτική ρητορική. Συμπερασματικά, η κριτική αποτίμηση των σύγχρονων αντιοικουμενικών θέσεων δείχνει ότι πολλές από αυτές εδράζονται σε αποσπασματική χρήση πατερικών και κανονικών χωρίων. Υπό το φως της πατερικής εκκλησιολογίας, ο διάλογος, όταν διεξάγεται εντός συνοδικών πλαισίων και με σαφή δογματική αυτοσυνειδησία, δεν απειλεί την ορθοδοξία, αλλά την φανερώνει ως ζώσα και ομολογιακή πραγματικότητα.